Đồng Tập Trận



Bản đồ giúp hình dung vùng đất Đồng Tập Trận

Đồng Tập Trận là một cánh đồng nổi tiếng, gồm hàng ngàn hecta, xem trên bản đồ ngày nay, thì vùng đất ấy thuộc quận 10 và quận 3, Thành phố Hồ Chí Minh (Việt Nam), song đã biến mất từ lâu trong quá trình đô thị hóa.




Ở nửa đầu thế kỷ 19, trên cánh đồng rộng lớn này từng là nơi luyện tập, diễu binh của quân đội nhà Nguyễn (nên có tên là "Đồng Tập Trận"), rồi trở thành một “nghĩa địa bao la” sau đó, nên còn được gọi là Đồng Mả Mồ.

Vị trí

Vị trí Đồng Tập Trận đã được học giả Vương Hồng Sển chỉ ra trong các trang sách sau:
-"Khỏi chợ Cây Da Thằng Mọi[1], có một cánh đồng rộng lớn trống trải và cây cỏ mọc tùm lum nhiều chỗ. Ngày nay nhà cửa cất lấp bít bùng không còn nhìn được nơi nào, chớ xưa kia đây là “Đồng Tập Trận”, cũng gọi là Mả Ngụy” hay “Mả Biền Tru”.

-"...Vui vì xe chạy một đỗi, thấy di tích Đồng Tập Trận mênh mông (nay là đại lộ Lý Thái Tổ). Sách nói khi xưa, làm con đường này gặp nhiều mả mồ (ắt chốn Đồng Tập Trận cũ)...”
- "...Đồng Tập Trận cũng gọi là Mô súng, sau này mới gọi là Mả Ngụy" [2].

Trích thêm lời kể của tác giả Nguyên Thanh:
-"Khu Ngã Bảy xưa kia mang tên Đồng Tập Trận, cũng gọi là Mô Súng. Cho đến những năm 30, nơi đây hãy còn là một cánh đồng hoang vu với nhiều cây cối um tùm, những ngôi mộ lớn nhỏ chen chúc nhau từ bao thế hệ".
-"Nằm giữa các đường 3 tháng 2, Lê Đại Hành, Lữ Gia và Lý Thường Kiệt là khu Trường đua Phú Thọ, ...trước kia là một phần của một vùng đất hoang vắng phía Tây Bắc thành phố, gọi là Đồng Tập Trận. Đây là một vùng rất khó kiểm soát và gây nhiều khó khăn cho công việc bảo vệ thành phố [3].

Nối kết các lời kể ấy, cùng với lời kể của Raoul Postel (giới thiệu bên dưới), có thể hình dung rằng đây là một cánh đồng rộng lớn, bắt đầu ở khoảng khu vực Ngã Sáu Công trường Dân Chủ, trải dài theo đại lộ 3 tháng 2 và đường Điện Biên Phủ, khu vực Ngã Bảy (nơi có đường Lý Thái Tổ chạy qua) cho đến tận khu Trường đua Phú Thọ. Đối chiếu với bản đồ Thành phố Hồ Chí Minh năm 2007, thì cánh đồng này thuộc quận 10 (phần lớn) và quận 3 ngày nay.

Tên gọi

Cũng theo học giả họ Vương, thì ngoài cái tên "Đồng Tập Trận", vùng đất này còn được gọi là Mô Súng, là Mả Ngụy (hay Mả Biền Tru).

Gọi là "Mô súng" vì nơi đây có các mô đất cao đặt các khẩu súng đại bác để phục vụ cho công tác huấn luyện của quân đội nhà Nguyễn (xem lời kể của học giả Trương Vĩnh Ký ở bên dưới). Theo nhà Nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu, thì vị trí các "mô súng ở gần Mả ngụy", tức ở khu vực Ngã Sáu (Công trường Dân Chủ) ngày nay [4].

Gọi là "Mả Ngụy" (hay "Mả Biền Tru") vì nơi đây có một ngôi mộ chung chứa 1.831 xác người gồm "già trẻ trai gái”ngay sau khi cuộc nổi dậy của Lê Văn Khôi bị quân đội nhà Nguyễn đánh dẹp vào tháng 7 năm Ất Mùi (1835).

Ngoài ra, cánh đồng này còn được người Pháp là Đồng Mả Mồ (Plaine des Tombeaux). Rất có thể sau khi quân Pháp đánh chiếm Gia Định (1859), quân đội nhà Nguyễn rút đi, không còn ai đến đây thao dượt nữa, nên vùng đất này dần bị hoang hóa và dần bị các ngôi mộ lấn chiếm. Điều này khá phù hợp với lời kể của Vương Hồng Sển, Nguyên Thanh (vừa dẫn), và lời kể của một tác giả người Pháp tên là Raoul Postel.

Trong thời Pháp thuộc, sau khi đến Sài Gòn, Raoul Postel đã mô tả lại cánh Đồng Mả Mồ trong tác phẩm L’ extrême-Orirenh, Cochinchine, Annam Tonkin. Dưới đây là một đoạn văn (dịch từ tiếng Pháp) trích trong tác phẩm ấy:
"Chẳng có ai đến Sài Gòn chỉ trong một ngày mà lại không nghe nói đến ít nhất về cái nghĩa địa bao la này được gọi dưới cái tên là Đồng Mả Mồ. Đồng này trải dài bên phải của con đường chiến lược (rue strategique, nay là đại lộ 3 tháng 2), từ Sài Gòn đến Chợ Lớn và bị cắt ngang qua đoạn giữa của nó bởi đường Thuận Kiều (nay là đường Cách Mạng Tháng Tám), trong chiều ngược lại các chiến tuyến Kỳ Hòa (Chí Hòa), như thể tạo thành một diện tích rộng nhiều dặm vuông. Những tháp trụ nhỏ góc vuông hay lục giác, những ngôi chùa thu nhỏ với cửa hình vòng cung và rồng bằng đá, những núm đất có bốn góc, một vùng đất khô cằn, bụi bặm, chỉ lỏng khỏng và họa hoằn vài chòm cây cằn cỗi, đó là bộ mặt của cánh đồng nổi tiếng này. Quang cảnh này tuy nhiên đặc biệt kích thích sau khi đã ngắm cây cối sum suê của kinh Tàu Hủ, cây cối um tùm như rừng và các khu vườn đầy bóng mát của thành phố, người ta đột ngột bị đưa đến giữa vô số mồ mả, cái nghĩa trang của những ngày qua chôn vùi tham vọng của những nhân vật quan trọng, khoái lạc của những kẻ giàu có, sự bần cùng của kẻ âm thầm"...[5]

Liên quan với lịch sử
Học giả Trương Vĩnh Ký trong “Souvenirs historiques sur Saïgon et ses environs”, kể:
"Hàng năm, sau Tết, Lê Văn Duyệt (gọi là Ông lớn thượng) tổ chức diễn tập lính từ 6 tỉnh Nam Kỳ[6] ở cánh đồng mả (plain de tombeaux), tức "đồng tập trận" ở phía đất giữa Sài Gòn và hướng trường đua, Phú Lâm.
"Vào đêm trước ngày 16 tháng một năm mới, vị tổng trấn cùng đoàn tùy tùng đến bái (homage) vua trong đền thờ của ông, sau đó sau ba phát súng cà nông, ông lên kiệu giữa hàng đầu lính mở đường và hàng lính hộ tống phía sau ra khỏi thành, ngang qua cửa Gia Định môn, và cửa Phan yên môn, đi đến cạnh Chợ Vải (gần cửa rạch kế chợ Cũ), sau đó đi lên đường sau này gọi là đường Mac Mahon (Nam Kỳ Khởi Nghĩa) để lên các gò cao gọi là mô súng. Ở đó, là nơi các khẩu đại bác được bắn và trình diễn quân sự được tiến hành với các voi. Tổng trấn sau đó đi vòng sau thành và đến xưởng tàu thủy quân xem tập trận rồi trở về thành. Trong khi diễn hành, dân chúng trong nhà đánh âm thanh lớn, đốt pháo để đuổi đi ma quỷ có thể ám nhà họ"...[7]

■Ngay sau khi đánh hạ được thành Phiên An (tháng 7 năm Ất Mùi, 1835), vua Minh Mạng đã ra lệnh hạ sát "già trẻ trai gái, cộng chung là 1.831 người" có liên quan đến cuộc nổi dậy của Lê Văn Khôi, rồi vùi thây trên cánh đồng này. Vị trí nấm mộ đó, tuy ý kiến của các nghiên cứu vẫn còn có chút khác biệt, nhưng tựu chung cũng chỉ quanh quẩn ở khu vực Ngã Sáu Công trường Dân Chủ.

■Sau khi cuộc khởi nghĩa nổ ra tại Sài Gòn vào tháng 2 năm 1916 thất bại, cũng chính tại Đồng Tập Trận, Phan Xích Long và 56 đồng đội đã bị quân Pháp xử bắn.

Bùi Thụy Đào Nguyên, soạn

Chú thích
1.^ Theo Huỳnh Minh (Gia Định xưa, Nxb VH-TT, 2006, tr. 88) thì Chợ Cây Da thằng Mọi tức là chợ Điều Khiển. Theo Nguyễn Đình Đầu thì "khu chợ này nằm trên đường Nam Quốc Cang thuộc phường Phạm Ngũ Lão, quận 1, Thành phố Hồ Chí Minh ngày nay" (Địa chí văn hóa TP. HCM, tập 1, 1987, tr.164).

2.^ Vương Hồng Sển, Sài Gòn năm xưa (tr. 83, 148, 154).

3.^ Nguyên Thanh, Thành phố bất khuất. Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, 1984, tr. 43 và 186.

4.^ Nguyễn Đình Đầu, ''Địa chí văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh'' (tập 1), 1987, tr. 211.

5^. Các chữ trong ngoặc là của người soạn. Đoạn văn này được trích trong Sài Gòn - Gia Định qua thơ văn do nhóm tác giả Nguyễn Thị Thanh Xuân, Nguyễn Khuê và Trần Khuê biên soạn. Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, 1987, tr. 435.

6^. Chú thích của Vương Hồng Sển (Sài Gòn năm xưa, tr. 83): “Nói làm vầy cho gọn, chớ kỳ thật từ “Nam Kỳ Lục Tỉnh” chỉ có từ năm 1834 (Minh Mạng thứ 13)”.

7.^ Kể theo Trương Vĩnh Ký (http://baotanglichsu.vn/portal/vi/Tin-tuc/Kien-thuc-lich-su---van-hoa/2010/10/3A921BE6/) . Thông tin thêm: Năm 1971, Chính phủ Hoàng gia Anh có tặng cho Chính phủ Việt Nam Cộng hòa một vở tuồng có tên là “Lê Ngụy Khôi truyện”. Tuồng dài 209 trang, chữ Nôm, viết tay, không rõ tác giả và thời điểm sáng tác; hiện đang lưu trữ tại Thư viện Khoa học Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh (mang số 17). Trong tuồng có đoạn diễn cảnh tập trận oai nghiêm lẫm liệt nơi Đồng tập Trận, với đủ các loại thi đấu, như đấu voi, đấu ngựa, và đấu côn quyền… Đồng thời, nó còn diễn tả lại cảnh sinh náo nhiệt của cư dân Sài Gòn dưới thời Tả quân Lê Văn Duyệt. Xem đoạn trích trong sách Sài Gòn - Gia Định qua thơ văn', tr. 281-287.